لزوم بازتعریف حق کودک بر خواندن کتاب در دنیای دیجیتال
به گزارش واحد فرهنگی خبرگزاری صبح اقتصاددر جهانی که کودکان پیش از سخن گفتن، لمس صفحه‌نمایش را می‌آموزند، کتاب دیگر نه تنها وسیله‌ای برای خواندن، که پلی برای بقا و پیوند فرهنگی است. اما پرسش بنیادین اینجاست: آیا در عصر هوش مصنوعی، متاورس و محتوای کوتاه و زودگذر، حق کودکان بر «دسترسی به کتاب» همچنان محترم شمرده می‌شود؟ یا ما ناخواسته شاهد «فقر فرهنگی نوین» هستیم؛ فقری که نه از نداشتن نان، بلکه از نداشتن واژه و اندیشه زاده می‌شود.
حق کودک برای خواندن و دسترسی به منابع آموزشی، یکی از ارکان بنیادین عدالت آموزشی و فرهنگی است. این حق در ماده ۲۸ کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ تصریح شده و دولت‌ها را موظف می‌سازد تا آموزش را در دسترس، قابل‌قبول و باکیفیت برای همگان فراهم کنند. همچنین، ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر و اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت را مکلف می‌دانند تا امکانات آموزشی برابر را برای تمامی کودکان مهیا سازد. اما تحقق این اصول در عصر دیجیتال، دیگر صرفاً ساخت مدرسه یا چاپ کتاب نیست؛ بلکه نیازمند بازتعریف آموزش و سواد در جهان نوین است.”دنیای دیجیتال”
مطالعات علوم شناختی نشان می‌دهد که کتاب‌خوانی در سال‌های نخست زندگی، نقش بی‌بدیلی در تقویت مهارت‌های زبانی، حافظه کاری و توانایی تفکر انتقادی کودکان دارد. کتاب‌ها ذهن کودک را از مرزهای واقعیت فراتر می‌برند، به او امکان گفت‌وگو با تخیل را می‌دهند و قدرت همدلی را در او پرورش می‌دهند. از منظر اجتماعی نیز، کتاب، کودکان را با فرهنگ‌ها و جهان‌بینی‌های گوناگون آشنا می‌کند و پایه‌های مدارا و احترام به تفاوت را در ذهن آنان می‌سازد. در واقع، کتاب، نخستین معلم «حقوق بشر» برای کودک است. اما در دنیای امروز، کتاب برای بسیاری از کودکان نه یک واقعیت روزمره، بلکه رویایی دور است. در ایران و بسیاری از کشورهای در حال توسعه، فقر اقتصادی، نبود زیرساخت‌های آموزشی، کمبود کتابخانه‌های محلی و نابرابری دیجیتال، مانع از تحقق «حق دسترسی برابر به کتاب» شده است.
با وجود گسترش فناوری، همه چیز به نفع کودک پیش نرفته است. سه چالش عمده در این مسیر قابل شناسایی است:
نابرابری دیجیتال:
دسترسی به پلتفرم‌های کتاب دیجیتال یا کتابخانه‌های آنلاین، نیازمند اینترنت پایدار، ابزار هوشمند و سواد رسانه‌ای است؛ اموری که بسیاری از کودکان در مناطق کم‌برخوردار از آن بی‌بهره‌اند.
فراموشی لذت خواندن عمیق:
کودکان امروز در جهانی غوطه‌ورند که اطلاعات در چند ثانیه مصرف می‌شود. محتوای تصویری کوتاه، جایگزین فرایند آهسته و تأمل‌برانگیز کتاب‌خوانی شده است؛ فرایندی که بنیان‌گذار تفکر تحلیلی و آرامش ذهنی است.
نبود محتوای بومی و فراگیر:
بسیاری از منابع آموزشی یا کتاب‌های دیجیتال برای کودکان با نیازهای خاص (نابینا، ناشنوا، دارای ناتوانی یادگیری) طراحی نشده‌اند و همچنین کمتر اثری با هویت فرهنگی ایرانی و محلی در دسترس آنان است.
حق بر کتاب در جهان دیجیتال: از متن چاپی تا محتوای باز؛ حق دسترسی به کتاب در جهان امروز، تنها به معنای وجود کتابخانه‌های فیزیکی نیست. این حق اکنون مفهومی چندوجهی یافته است؛ حق بر کتاب دیجیتال و منابع باز آموزشی؛؛حق بر تنوع زبانی و فرهنگی در کتاب‌های کودک؛ حق کودک برای انتخاب محتوا متناسب با سن، رشد و نیاز فرهنگی‌اش؛ حق بر امنیت داده و حریم خصوصی هنگام استفاده از پلتفرم‌های مطالعه آنلاین.
بر این اساس، دولت‌ها و نهادهای فرهنگی باید سیاست‌گذاری خود را از «توزیع کتاب» به سوی «تضمین حق فرهنگی دیجیتال» تغییر دهند.
راهکارهای تحقق حق بر کتاب در عصر فناوری
۱. ایجاد شبکه کتابخانه‌های ترکیبی (فیزیکی-دیجیتال):
کتابخانه‌هایی که بتوانند منابع چاپی و الکترونیکی را به‌صورت رایگان یا ارزان در اختیار کودکان بگذارند.
۲. سرمایه‌گذاری در نشر دیجیتال کودک‌محور:
توسعه پلتفرم‌های ایرانی و بومی برای کتاب‌های کودک با رویکرد تعاملی و چندرسانه‌ای، می‌تواند شکاف دیجیتال را کاهش دهد.
۳. آموزش والدین و معلمان برای تربیت «خواننده دیجیتال»:
سواد خواندن در عصر فناوری نیازمند مهارت‌های جدید است؛ از جمله تفکیک منابع معتبر، مدیریت زمان در فضای آنلاین، و پرورش تفکر انتقادی.
۴. حمایت قانونی از تولید و توزیع کتاب‌های چندفرهنگی و در دسترس برای کودکان با نیازهای خاص.
کتاب، نخستین ابزار آگاهی و خودآگاهی کودک است
در جهانی که مرز میان واقعیت و مجاز در هم شکسته، کتاب همچنان تنها پناهگاه مطمئن روح کودک است. حق بر دسترسی به کتاب، صرفاً حقی فرهنگی یا آموزشی نیست؛ بلکه بخشی از حق بنیادین کودک بر رشد، کرامت و مشارکت در حیات فرهنگی جامعه است. کودک، موجودی صرفاً در حال تربیت نیست، بلکه انسانی است در حال تجربه‌کردن جهان؛ و کتاب، نخستین ابزار آگاهی و خودآگاهی اوست.
از منظر حقوق بین‌الملل، حق بر آموزش و دسترسی به اطلاعات، در پیوند مستقیم با حق بر توسعه فرهنگی و شکوفایی شخصیت کودک قرار دارد. این حقوق، در اسناد مهمی چون کنوانسیون حقوق کودک، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، و نیز کنوانسیون ۲۰۰۵ یونسکو درباره تنوع فرهنگی، به عنوان ارکان عدالت فرهنگی شناخته شده‌اند. از همین رو، هرگونه محرومیت کودک از کتاب، در واقع نوعی محروم‌سازی از حق اندیشیدن، تخیل‌ورزیدن و مشارکت در تمدن انسانی است.”دنیای دیجیتال”
در بُعد فرهنگی، کتاب برای کودک همان نقشی را دارد که اکسیژن برای حیات دارد؛ تنفس فرهنگی در جهانی که در حال غرق شدن در محتوای زودگذر است. هر کتابی که کودک می‌خواند، در واقع چراغی در ذهن او روشن می‌کند که از آن نور، آینده یک ملت شکل می‌گیرد. بی‌توجهی به کتاب، بی‌توجهی به حافظه جمعی و به آینده فرهنگی ماست. در غیاب کتاب، ذهن کودک از تفکر عمیق تهی می‌شود، تخیل او به محتوای کوتاه و تکراری تقلیل می‌یابد و هویت فرهنگی‌اش در میان تصاویر سطحی و بی‌ریشه رنگ می‌بازد.”دنیای دیجیتال”
از منظر اجتماعی و اقتصادی نیز، سرمایه‌گذاری در توسعه فرهنگی کودکان از طریق کتاب، نوعی سرمایه‌گذاری در امنیت و توسعه پایدار است. جوامعی که کودکان کتاب‌خوان دارند، در آینده نیاز کمتری به زندان، بازپروری و مداخله اجتماعی خواهند داشت. کتاب، ارزان‌ترین ابزار برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و پرورش نسل مسئول، خلاق و قانون‌مدار است. اما باید پذیرفت که در عصر دیجیتال، حق کودک بر کتاب دیگر در قالب سنتی آن معنا نمی‌یابد.”دنیای دیجیتال”
اکنون باید از «حق بر کتاب دیجیتال»، «حق بر تنوع زبانی و فرهنگی در محتوا» و حتی «حق بر سواد رسانه‌ای» سخن گفت. تحقق این حقوق نیازمند همکاری میان ناشران، نهادهای آموزشی، دولت‌ها و جامعه مدنی است. ناشران و نویسندگان امروز، نه فقط تولیدکننده اثر، بلکه نگهبانان میراث فرهنگی و حافظان آینده‌ی زبان و تخیل کودک‌اند. بنابراین، تحقق حق بر دسترسی کودکان به کتاب، نیازمند نگاهی چندوجهی است: نگاهی که کتاب را نه کالایی فرهنگی، بلکه ضرورتی انسانی و حقوقی بداند. اگر می‌خواهیم آینده‌ای آگاه، صلح‌جو و خلاق بسازیم، باید از امروز حق هر کودک برای داشتن کتاب را پاس بداریم؛ چه در روستایی دورافتاده، چه در متاورسِ جهانیِ فردا. کودک امروز، تنها خواننده کتاب نیست؛ او نویسنده فرداست. هر صفحه‌ای که امروز در برابر چشمان او گشوده می‌شود، فردا تبدیل به فصل تازه‌ای از تاریخ فرهنگی ما خواهد شد. حفظ و گسترش حق بر کتاب برای کودکان، یعنی پاسداشت حق انسان برای دانستن، فهمیدن و زیستن در جهانی آگاه.
* نویسنده و ناشر کودک و نوجوان
- منبع خبر : ایرنا
