بورس‌های کالایی در جهان به عنوان نمادهای اقتصاد مدرن به شمار می‌روند و در این رابطه طراحی سامانه معاملات بین‌المللی بینِ بورسی برای تجارت انواع کالاهای پذیرش شده می‌تواند در معرفی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بازار سرمایه ایران به بازارهای جهانی و سرمایه‌گذاران دیگر کشورها مؤثر واقع شود.

می‌توان گفت با افزایش مناسبات تجاری ایران با تجارت جهانی، بورس کالای ایران می‌تواند همچون جاده ابریشم مسیر توسعه ارتباطات و معاملات بین‌المللی را فراهم آورد. ضمن اینکه نباید این نکته را از نظر دور داشت که یکی از کارکردهای بورس‌های کالایی، کشف قیمت‌های درست و شفاف براساس سازوکار عرضه و تقاضا در بازار است؛ از این رو، قیمت‌های کشف شده در بورس‌های کالایی مورد وثوق و اطمینان نهادهای بین‌المللی بوده و به‌عنوان قیمت‌های معتبر و شاخص مورد توجه محافل اقتصادی بین‌المللی و همچنین نهادهای سیاست‌گذار تجارت و اقتصاد بین‌الملل مانند سازمان تجارت جهانی، کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (آنکتاد) و صندوق بین‌المللی پول است.
بر همین اساس بورس کالای ایران طی سالیان اخیر و با استفاده از ظرفیت تالار صادراتی خود در منطقه آزاد کیش و معاملات تعدادی از محصولات شاخص ایران در بازارهای جهانی از جمله قیر، سنگ‌آهن، گوگرد و گندم توانسته است قیمت‌های کشف شده در تالار صادراتی خود را در سایت‌های معتبر قیمتی و تحلیلی بین‌المللی از جمله آرگس، متال بولتن، پلاتس و آیسیس در کنار تولیدکنندگان بزرگ دنیا انتشار دهد و به مرجع قیمتی این کالاها در منطقه خاورمیانه بدل شود.
در این رابطه، ایران به عنوان یک کشور نفتخیز در بخش تولید و به تبع آن صادرات محصول قیر، به عنوان یکی از فرآورده‌های نفتی، به کشورهای آسیایی و آفریقایی جزو پنج کشور برتر دنیاست که کیفیت این محصول تولیدی زبانزد بوده و از جایگاه ویژه‌ای در جهان برخوردار است.
قیر تولیدی پالایشگاه‌های بزرگ قیر ایران که تحت تکنولوژی‌های روز دنیا اقدام به تولید می‌کنند، همواره به‌عنوان باکیفیت‌ترین قیر دنیا مطرح است، به گونه‌ای که الزامات استاندارد سخت‌گیرانه همه کشورها را نیز تأمین می‌کند. در فضای جدید کسب‌وکار و با توجه به قوانین و مقررات صریحی که در زمینه مبارزه با پولشویی و فساد در تبادلات مالی وجود دارد، تأکید و ترجیح تولیدکنندگان بزرگ قیر ایران و تجار بزرگ و معتبر بین‌المللی بر انجام معاملات به‌صورت رسمی‌ و شفاف در قالب‌های تعریف شده نظیر بورس کالا بوده و از این مسیر امکان ارتباط مستقیم خریداران قیر با شرکت‌های بزرگ تولیدکننده قیر ایران و تأمین محصول باکیفیت و تحویل سفارش‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن از جمله مزایای اصلی ارتباط مستقیم با تولیدکنندگان قیر ایران است.
در حال حاضر شرکت‌های بزرگ تولیدکننده قیر ایران از ظرفیت‌ها و امکانات لازم برای تولید و عرضه قیر به روش فله، بشکه، بگ و بیتوتینر برخوردار بوده و این امکان را دارند که قیر مورد نظر مشتریان را در محل پروژه یا هر مکانی که مورد نظر تجار و پیمانکاران بزرگ بین‌المللی باشد تحویل دهند.
نکته قابل تأمل دیگر، جهت‌گیری پالایشگاه‌های اصلی ایران به ارتقای فرآیندهای تولیدی و کاهش تولید فرآورده‌های سنگین مانند نفت کوره و قیر و تولید فرآورده‌های سبک‌تر و با ارزش افزوده بیشتر است؛ به گونه‌ای که پیش‌بینی می‌شود، طی پنج تا شش سال آینده و با اجرای این پروژه‌ها، روند تولید قیر ایران با رشد قابل‌ملاحظه‌ای مواجه شود. در مجموع به نظر می‌رسد ایجاد شراکت‌های استراتژیک بین‌المللی بین‌ تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و تجار به منظور تأمین قیر موردنیاز آن‌ها و تغییر قراردادهای تأمین از اسپات به قراردادهای استراتژیک بلندمدت از ویژگی‌های اصلی بازار قیر باشد که امضای تفاهم‌نامه بورس کالای ایران و هند برای راه‌اندازی سکوی معاملاتی مشترک نقطه آغازینی برای تحقق این امر مهم محسوب می‌شود که به کمک این سکوی معاملاتی مشترک، بازرگانان دو کشور می‌توانند وضعیت سفارش‌های ارائه شده و قیمت‌ها را رصد کنند.
ایده این همکاری مشترک پس از برگزاری اولین کنفرانس قیر آسیا، آفریقا و خاورمیانه که در تاریخ ۲۱ و ۲۲ تیرماه ۹۶ (۱۲ و ۱۳ جولای ۲۰۱۷ میلادی) در بمبئی هندوستان برگزار شد، شکل گرفت؛ چراکه موارد متعددی مشاهده شده که بازرگانان هندی از دریافت قیر بی‌کیفیت از بازار ایران ابراز نارضایتی کرده و حضور و انجام مذاکراتی بین تجار فعال در بازار قیر دو کشور همسایه در این کنفرانس، مدیران بورس کالای ایران را برای گسترش روابط بین دو کشور مصمم‌تر کرد. اتفاقی که امضای یک تفاهم‌نامه مهم تجاری را در تاریخ ۹ آبان ماه سال جاری (۳۱ اکتبر سال جاری میلادی) به همراه داشت تا در تعامل بین بورس کالای ایران با بورس ملی کالایی و مشتقه هندوستان (NCDEX)، تجارت قیر بین دو کشور بی‌واسطه‌تر و یا کم واسطه‌تر صورت پذیرفته و محصول باکیفیت تضمین شده به دست مصرف‌کننده برسد؛ زیرا هندوستان برای ساخت جاده‌ها و خیابان‌های خود نیاز بالایی به قیر داشته و به عنوان یکی از مصرف‌کنندگان بالقوه این فرآورده نفتی محسوب می‌شود.
با اتصال بورس کالای ایران و بورس ملی کالایی و مشتقه هندوستان به کمک راه‌اندازی سکوی معاملاتی مشترک بین بورس کالای ایران و بازار نقدی این کشور به عنوان یکی از زیرشاخه‌های این بورس، اولین قدم برداشته شد تا از این پس خریدار هندی از طریق کارگزاری‌های عضو به صورت مستقیم درخواست خرید قیر را صادر کرده و به واسطه آن تاجران هندی و ایرانی می‌توانند به شکل مستقیم در فضایی که قیمت عادلانه‌تر کشف و کیفیت تضمین شده، جزییات و روند معاملات کالاهای مورد مبادله را مشاهده کنند.
به گفته مدیرعامل بورس کالای ایران، صادرات و واردات بی‌واسطه کالاها روی سکوی بورس کالای ایران باعث می‌شود از هزینه‌های معاملات کاسته شده و ریسک‌های بازار کالا به شکل بهتری در حوزه بین‌المللی پوشش داده شود.
بدین ترتیب، طبق مذاکرات به عمل آمده بین بورس‌های کالایی دو کشور مقرر شده در مقابل فراهم شدن امکان معامله محصول قیر تولید شرکت‌های ایرانی، محصولات غذایی همچون برنج هندی روی این تابلوی معاملاتی مورد دادوستد قرار گیرد تا تسویه پول ناشی از انجام این مبادلات به صورت پایاپای (Netting) انجام شده و یا به صورت تسویه خارج از بورس صورت گیرد.
در این راستا، امضای تفاهم‌نامه همکاری در حاشیه دومین روز از برگزاری چهارمین نمایشگاه بین‌المللی بورس، بانک، بیمه و خصوصی‌سازی (کیش اینوکس ۲۰۱۷) و ایجاد وب سرویسی که کالاهای هر دو بورس را به صورت جداگانه روی صفحه وب به نمایش در می‌آورد، اولین اقدام زیرساختی برای ایجاد این سکوی معاملاتی مشترک بوده است تا رفته رفته تعداد کالاهای پذیرش شده در دو بورس جهت انجام معامله روی این سکوی مشترک افزایش یابد.
گرچه به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت‌های موجود در بورس‌های کالایی ایران و هند، در بلندمدت اهداف بالاتری دنبال شود؛ راه‌اندازی بازار معاملات آتی برای محصولاتی از جمله قیر از جمله این ظرفیت‌هاست تا ضمن پوشش ریسک برای معامله گران این سکوی مشترک، روابط تجاری بین دو کشور بیش از پیش توسعه یابد.

مرتضی مشایخی – کارشناس اقتصادی