«چهار باغ عباسی» را زیرو رو کرده‌اند و می‌خواهند براساس طرح یکی از اساتید قدیمی و به‌نام اصفهانی آن را بازسازی کنند، محوطه‌ای تاریخی که کم در سفرنامه‌های مختلف تاریخی از نام و هویت‌اش ننوشته‌اند. طرح ۱۰ ساله‌شان را بالاخره با عنوان بدنه‌سازی «چهارباغ» جلو می‌برند و قدم‌هایشان را به حدی بزرگ برداشته‌اند که حتی […]
«چهار باغ عباسی» را زیرو رو کرده‌اند و می‌خواهند براساس طرح یکی از اساتید قدیمی و به‌نام اصفهانی آن را بازسازی کنند، محوطه‌ای تاریخی که کم در سفرنامه‌های مختلف تاریخی از نام و هویت‌اش ننوشته‌اند.
طرح ۱۰ ساله‌شان را بالاخره با عنوان بدنه‌سازی «چهارباغ» جلو می‌برند و قدم‌هایشان را به حدی بزرگ برداشته‌اند که حتی خبرهایی هر چند شایعه از کشف «یکی از هفت حوض شاه‌عباسی» منتشر می‌شود.
اما این بار کندن سنگ‌فرش‌های چهارباغ عباسی را نه تنها مسئولان شهری اصفهان که مردم اصفهانی هم به واسطه‌ی سختی رفت‌وآمدشان با گوشت و پوست‌شان لمس می‌کنند.
محوطه‌ای تاریخی که بعد از تعیین اصفهان به عنوان پایتخت در دوره شاه عباس اول و به دستور او ساخته شد، چیزی بیش از ۴۳۰ سال پیش، با کشیدن یک جوی آب از بین این خیابان تا زاینده‌رود که در محل تقاطع‌ها به حوض‌هایی می‌ریخته است. از سوی دیگر در خیابان مسیری خاص برای افراد سواره تعیین شده و در اطراف آن باغ‌هایی بوده که بین امرا برای ساخت عمارت تقسیم شده بوده اما عموم مردم می‌توانستند از آن استفاده کنند.
چند سالی است که یک بار با حرف مترو ایجاد تونل لرزه به تن چهارباغ می‌اندازند به حدی که حتی ترک‌های پنهانِ حاصلِ گذر عمر بناهای تاریخی این خیابان در اصفهان رو می‌شود، یک بار حرف از پیاده‌راه کردن چهارباغ می زنند و بار دیگر مسئولان اصفهانی حرف از ایجاد تغییراتی در چهارباغ عباسی دارند! اما مشخص نیست چه میزان از معیارهایی که حتی این محوطه‌ی تاریخی را به واسطه‌ی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۰۹ در فهرست میراث ملی ثبت کردند، باقی بماند.
خشتِ کجی که تا “ثریا” در اصفهان بالا رفت
در این میان حمید مظاهری تهرانی، رئیس پژوهشکده «هنر و معماری “پنج او هفت”» اصفهان؛ اما معتقد است حتی طرحی که امروز در محدوده‌ی چهارباغ عباسی با عنوان بدنه‌سازی چهارباغ در دست انجام است، تحت تاثیر«ارگ جهان‌نما»ست. ارگی که از ابتدا به عنوان یک «خشت کج برای بازسازی محور تاریخی چهار باغ اصفهان» گذاشته شد.
این مدرس دانشگاه می‌گوید: «در سال‌های پیش و در گیرودار منافشه‌ی ایجاد شده برای کوتاه کردن طبقات فوقانی ارگ جهان‌نما در اصفهان، مشکلاتِ ایجاد شده توسط این ساختمان سرد، زشت و نابجا برای خط آسمان و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مورد توجه فراگیر رسانه‌ای، کارشناسی و مردمی قرار گرفت که آن در نهایت منجر به حذف دو طبقه فوقانی این ساختمان شد.
ظاهرا” همه چیز ختم به خیر شده بود. اما آنچه که در این هیاهو مورد غفلت اساسی قرار گرفت، آسیب‌های جدی و عمیقِ این ساختمانِ غول‌آسا بر پیکره‌ی یکی از مهمترین و کهن‌ترین محورهای تاریخی ایران و جهان یعنی چهارباغ اصفهان به عنوان ستون فقرات نظام شهرسازی عهد صفوی بود.»
ارگ “جهان‌نما” یا پاساژی در میدان اصلی اصفهان
وی ادامه می‌دهد: «قرار بر این بود که ارگ یا به عبارت درست‌تر “پاساژ جهان‌نما” که بر ویرانه‌های کاروانسرای صفوی “تحدید” بنا شده بود خط راهنمای قابل اعتمادی برای بازسازی‌های آتی بافت تاریخی چهار باغ باشد. اما خشتِ اول از ابتدا کج گذاشته شد چون برج جهان‌نما علاوه بر جانمایی نادرست دارای مشکلات ساختاری در عناصر طراحی و البته مفهوم است.»
مظاهری با تاکید بر اینکه چهار باغ اصفهان که اساسا در دوره صفوی و برمبنای ایجاد یک محور پیاده -سواره به عنوان تفرجگاه احداث شده بود، در اجرایِ اصلی، فاقد هرگونه عمارت و ساختمان در کالبد خود بوده است، در توصیف کالبد چهارباغ در گذشته می‌گوید: «درختان چنار در دو طرف، حوض‌های آب در فواصل، جوی‌های آب ارتباطی، پیاده‌روهای سنگفرش و مسیر خاکی سواره‌رو شاکله‌ی اصلی محور چهارباغ را تشکیل می‌داده‌اند. اصلی‌ترین عمارت عهد صفوی درکالبد چهار باغ نیز مدرسه علمیه چهار باغ یا امام صادق(ع) است که در بدنه خارجی خود به وفور از تاق و قوس و ایوان بهره گرفته است.»
او با بیان اینکه در اواخر عهد صفوی و سپس قاجار و پهلوی به مرور ساختمان‌هایی در دو سوی مسیر چهار باغ احداث می‌شود که ارتفاع این ابنیه هرگز از سه طبقه بیشتر نبوده است، اظهار می‌کند: «ارتفاع شش طبقه برج جهان‌نما با هر متر و معیاری کوچکترین تناسبی با ابعدا بدنه چهار باغ و پهنای خیابان ندارد و حتی این ناسازگاری و بی قوارگی خود را در میدان دروازه دولت که عمارت بزرگی مانند شهرداری مرکزی اصفهان را هم دارد، به رخ می‌کشد.»
به اعتقاد این مدرس دانشگاه؛ اولویت دادن به مناسبات کاسب‌کارانه و تراکم تجاری هر چه بیشتر، باعث شد تا این حجم عظیم از آجر و بتن در بدنه چهار باغ سر به فلک کشیده و در نتیجه ساختار وزنی یا بارگذاری این محور را به کلی خدشه‌دار کند .
رئیس پژوهشکده «هنر و معماری پنج او هفت”» اظهار می‌کند: «از نظر عناصر طراحی نیز تناسب و هماهنگی معنی‌داری بین ساختمان‌های اصیل محور چهارباغ مانند هتل جهان و مدرسه چهارباغ و این برج وجود ندارد. سازه‌های حد اکثر سه طبقه با ایوان و رواق‌های ستون‌دار و تاق‌های لمه‌کوبی شده چوبی همراه با تزیینی شکیل از نرده‌های فلزی مجمرسازی شده و البته بدنه‌های سفید گچی ساختار اصیل بدنه سازی چهار باغ را تشکیل می‌دهند.»
وی ادامه می‌دهد: «از سوی دیگر طراحی ارگ جهان نما اصولا با نگاه به معماری پیش از اسلام و بر پایه کاربرد فراوان آجر و کنگره در کنار ستون و استخوان بندی برهنه بتنی و البته فضای سبز – بام سبز محدود – شکل گرفته است.»
آجر و بتون یا بدنه‌ی اصیل چهارباغ را مدنظر دارند؟
مظاهری با بیان اینکه این کج‌سلیقگی و شتابزدگی در طراحی و اجرای بدنه سازی ضلع شرقی چهارباغ هم وجود دارد، ادامه می‌دهد: «استفاده افراطی از آجر در نماسازی و خصوصا آجر مشبک در کنار ستون‌های برهنه بتونی در حقیقت ادامه و تکمیل ترکیب کلی “ارگ جهان‌نما” است.»
او توضیح می‌دهد: «بدنه سازی انجام شده فعلی فاقد انعطاف بصری و در تضاد کامل با بناهای متصل مانند مدرسه چهارباغ یا عمارت “هتل جهان” و صد البته “سی‌وسه پل” است .هر گونه طراحی و بدنه‌سازی در چهار باغ اصفهان علاوه بر لحاظ کردن عناصر شاخص ساختمان‌ها و ابنیه اصیل چهارباغ باید با محوریت و تاکید بر نقش اساسی درختان در شکل‌دهی ترکیب کلی این محور باشد، نه بر پایه‌ی به رخ کشیدن نماسازی انبوه آجری و بتونی.»
او با تاکید بر اینکه بدنه سازی انجام شده قادر به اتصال صحیح بخش‌های مختلف چهارباغ نیست، ادامه می‌دهد:«اگر چه افزایش فضای سبز در اطراف ارگ جهان‌نما در یکی دو سال اخیر و به منظور مخفی کردن نازیبایی و درشتی این عمارت اقدامی درست به نظر می‌آید اما واقعیت این است که مشکلات و آسیب‌های بی‌شمار این ارگ غول پیکر برای محور تاریخی چهار باغ با اقداماتی از این دست قابل درمان نیست. ارگ جهان‌نما باید در یک جراحی جسورانه، کم‌حجم‌تر و مسلما کوتاه‌تر شود.»
چهارباغ چطور تا امروز جان سالم به در برده؟
از قدیمی‌ترین اتفاقاتی که بی‌توجهی دوره‌های تاریخی را نسبت به چهارباغ نشان می‌دهد می‌توان به دوره‌ی قاجار اشاره کرد. “سلطان مسعود میرزا “معروف به “ظل‌السلطان”، بزرگ‌ترین پسر ناصرالدین شاه که توسط پدرش حاکم اصفهان شده بود، دستور تخریب چهارباغ را صادر کرد و عمال وی برای تخریب باغ شروع به قطع درختان کردند.
خبر این ماجرا به “حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی” از علمای برجسته‌ی اصفهان رسید، او به طلاب مدارس دینی دستور دادند تا مانع تخریب چهارباغ شوند. طلاب فورا به چهارباغ رفته و بعد از درگیری مفصلی که با عمال ظل‌السلطان داشتند، موفق شدند آنها را بیرون کرده و مانع قطع دیگر درختان شوند.
اما به نظر می‌رسد امروز چهارباغ فقط درگیر طرح‌های جدیدی که برای این محوطه‌ی تاریخی داده می‌شود، نیست. بلکه تجربه‌ی سال‌های گذشته در این بخش از اصفهان به سال‌های گذشته برمی‌گردد، تجربه‌ای که به بهانه‌ی پیشرفت و توسعه شهر اصفهان مانند گسترش شبکه‌ی ریلی قطار شهری، باعث صدور مجوز قطع درختان کهنسال چهارباغ می‌شود.
