موضوع مهاجرت کاربران ایرانی از پیام رسان تلگرام به یک پیام رسان مطمئن بومی سابقه ای بیش از دو سال دارد و مسئولان برای حفظ اطلاعات مشترکان در داخل کشور، رفع انحصار حضور یک پیام رسان خارجی و نیز ساماندهی فضای مجازی در حال چاره اندیشی هستند. آمارها نشان می دهد که بخش عمده ای از پهنای باند مصرفی کشور صرف پیام رسان خارجی تلگرام می شود و هم اکنون بیش از ۴۵ میلیون ایرانی ساعتها وقت خود را در این شبکه صرف می کنند.

این در حالی است که بسیاری از کشورها برای خدمات پیام رسانی دارای پیام رسان بومی بوده و به دلیل حفظ امنیت اطلاعات و حریم شخصی افراد در این فضا، از شبکه های داخلی خود استفاده می کنند. برای مثال کشور ژاپن دارای اپلیکیشن لاین است و در کشور چین، وی چت، در هند پیام رسانهای نیمباز و هایک و در کانادا پیام رسان کیک، مورد اقبال عمومی کاربران است. در همین حال کاربران در کره جنوبی از پیام رسان بومی کاکائوتاک استفاده می کنند و در آمریکا نیز پیام رسان محبوب کاربران فیس بوک مسنجر است.

شورای عالی فضای مجازی نیز در مردادماه سال ۹۶ در مصوبه ای با هدف رفع انحصار پیام رسان خارجی تلگرام در کشور و ترغیب مردم به استفاده از ابزارهای بومی، ساماندهی فضای پیام رسانها در کشور و حمایت از پیام رسانهای بومی را به ۵ دستگاه مرتبط تکلیف کرد.

۵ تکلیف برای حمایت از پیام رسانهای بومی

مصوبه حمایت از پیام رسانهای بومی ۵ دستگاه شامل قوه قضاییه، وزارت ارتباطات، وزارت ارشاد، سازمان صدا و سیما و بانک مرکزی را مسئول رسیدگی و حمایت از سازوکار شکل گیری این شبکه ها در کشور کرده است.

در این مصوبه بر ۶ هدف کلان شامل «حفظ و صیانت از هویت ملی و دینی»، «قابلیت پیشگیری از جرایم و مدیریت و اعمال قوانین و مقررات کشور»، «اعتمادسازی و صیانت از حقوق شهروندی، حریم خصوصی، امنیت ملی و عمومی»، «ذخیره‌سازی و پردازش داده‌های عظیم مرتبط با فعالیت پیام‌رسان‌های اجتماعی در داخل کشور و ممانعت از دسترسی غیرمجاز به آن‌ها»، «توسعه و تسهیل تولید محتوای داخلی و ارتباطات سالم اجتماعی و اقتصادی براساس نیازمندی‌های داخلی و ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی» و نیز «بسترسازی و حمایت از پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی»، تاکید شده و هر یک از دستگاههای نامبرده موظف به انجام اقداماتی برای رسیدن به این اهداف شدند.

وزارت ارتباطات مسئول تدوین شرایط و ضوابط اعطای مجوز فعالیت به پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و خارجی شد و اعطای تسهیلات مؤثر کم بهره برای توسعه‌دهندگان داخلی، امکان اتصال متقابل با ارائه‌دهندگان خدمات ارتباطی و فناوری اطلاعات، امکان عرضه خدمات الکترونیکی عمومی همچون دولت الکترونیک، خدمات بانکی و شهری در پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و نیز به حداقل رساندن هزینه‌های مرتبط با مصرف پهنای باند از جمله حمایتهایی است که مسئولیت آن به وزارت ارتباطات واگذار شده است.

طبق این مصوبه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای توسعه فعالیت پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی نیز مکلف به تهیه و تدوین ضوابط و شرایط انتشار محتوا، تبلیغات، صیانت از داده‌ها، مواجهه با تخلفات، ناهنجاری‌ها و تهاجم فرهنگی در پیام‌رسان‌های اجتماعی شد. نظارت بر انتشار محتوا و تبلیغات و صیانت از داده‌ها در پیام‌رسان‌های اجتماعی مطابق مجوزهای صادره و نیز حمایت و بسترسازی برای افزایش تولید محتوای مبتنی بر فرهنگ اسلامی ـ ایرانی و تسهیل دسترسی کاربران به آن‌ها از دیگر وظایف وزارت ارشاد است.

سازمان صدا و سیما موظف شد برای ترویج و آموزش کاربری همگانی پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و ارتقاء آگاهی و مهارت مردم در بهره‌برداری از ظرفیت آن‌ها و مـقابله با مخاطرات آن‌ها در زندگی فردی و اجتماعی کاربران، اقدام به تولید و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی مناسب کند.

قوه قضائیه نیز برای صیانت از حقوق شهروندی، حریم خصوصی، امنیت عمومی و اعتمادسازی، موظف به تدوین آیین‌نامه‌ای در راستای حمایت حقوقی از تداوم کسب و کار و فعالیت پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و بازبینی مصادیق محتوای مجرمانه شد که این آیین‌نامه باید به گونه‌ای تنظیم شود که ضمن صیانت از حقوق شهروندی، مسئولیت کاربر در قبال محتوایی که منتشر می‌کند و مسئولیت ارائه‌دهندگان پیام رسان اجتماعی داخلی طوری تعیین شود که امکان رقابت پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی با پیام‌رسان‌های اجتماعی خارجی را تقویت کند.

بانک مرکزی نیز باید امکان پرداخت آنلاین – برخط – را برای کسب و کارهای مبتنی بر پیام‌رسان اجتماعی داخلی فراهم و ضوابط و شرایط مربوط را با هماهنگی مرکز ملی فضای مجازی تدوین و ابلاغ کند.

کوچ داوطلبانه کاربران ایرانی به پیام رسانهای داخلی

ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی اسفندماه ۹۶ در پاسخ به سوال خبرنگار مهر، از پیگیری نظارت بر اجرای مصوبه ساماندهی پیام رسان ها خبر داد و گفت: بر اساس بررسی های صورت گرفته، آنچه که مربوط به وزارت ارتباطات در اجرای این مصوبه می شد، از سوی این وزارتخانه به مرکز ملی فضای مجازی ارائه شده در همین حال سازمان صدا و سیما همکاری خوبی در اجرای این مصوبه داشته و به آنچه که برعهده اش گذاشته شده، عمل کرده است.

وی با بیان اینکه وزارت ارتباطات مجری وام ۵ میلیارد تومانی به پیام رسان های داخلی است، گفت: این وزارتخانه اعلام می کند که مشکلی برای اعطای این تسهیلات ندارد و مراحل نهایی را در این زمینه می گذراند. هم اکنون پیام رسان های داخلی حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیون کاربر دارند.

دو روز پیش نیز دبیر شورای عالی فضای مجازی در جلسه بررسی وضعیت پیام رسانهای داخلی در مجلس، با بیان اینکه سندی در حمایت از پیام رسان های بومی تدوین شده است، تاکید کرده است که برنامه شورای عالی فضای مجازی برای تقویت شبکه های پیام رسان داخلی، اجرای استراتژی کوچ داوطلبانه از تلگرام است.

به گفته وی، «شبکه ملی پیام رسان تعیین کننده مرزهای ملی ما است و مرزهای ملی ما روی سکوهای فضای مجازی شکل می گیرد. این سکوها اثرگذاری ملی و وسیع دارد و مانند زیرساخت های حیاتی کشور هستند. این درحالی است که ۹۰ درصد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران از تلگرام استفاده می کنند اما تلگرام گزارش سالیانه به ایران ارائه نمی کند و ایران از سهامداران آن نیست؛ ما نمی دانیم پاول دورف مسئول تلگرام تبعه چه کشوری است و شبکه تلگرام زیر نظر چه کشوری اداره می شود. تلگرام به شدت هزینه بر است اما هیچ محل درآمدی برای آن اعلام نشده است. تلگرام قابلیت های ویژه ای مانند کانال دارد که در هیچ نرم افزار دیگری آن را مشاهده نمی کنیم.»

فیروزآبادی با اشاره به انتشار سند اخیر تلگرام در مورد برنامه های سال ۲۰۱۸ از جمله ورود رمزارز و راه اندازی فیلترشکن گفت: « این رمزارزها قابلیت دولت گریزی و بلادرنگ بودن را دارند و بازیگر اصلی «رمزارز گرام»، تلگرام است. رمزارز در آینده به عنوان بخشی از پول ملی در گردش ملی مورد استفاده قرار خواهد گرفت که موضوع مهمی است. به بیان دیگر در صورتی که برنامه های سند تلگرام اجرایی شود، تا پایان سال ۲۰۱۹ شاهد اقتصاد جدیدی در کنار اقتصاد ملی کشور خواهیم بود.

رئیس مرکز ملی فضای مجازی اجرای استراتژی کوچ داوطلبانه از تلگرام را برنامه شورای عالی فضای مجازی برای تقویت شبکه های پیام رسان داخلی عنوان کرد و گفته است: تلاش داریم از طریق صدا و سیما موضوع را برای مردم تشریح کنیم. متأسفانه بیشترین مرجع اطلاعات ما مطبوعات غربی هستند این در حالی است که در این کشورها تلگرام اثرات اقتصادی و اجتماعی بالایی مثل ایران ندارد. از سوی دیگر تلاش داریم در دانشگاه ها و آموزش و پرورش از ارائه خدمات در تلگرام خودداری کنیم.

فتوای شرعی برای پیام رسانهای بومی

علاوه بر تاکید مصوبه شورای عالی فضای مجازی بر اعتمادسازی و صیانت از حریم خصوصی افراد در پیام رسانهای داخلی که می تواند رونق این شبکه ها را در میان کاربران ایرانی تضمین کند، اهمیت این موضوع به حدی رسیده است که رهبر انقلاب نیز دو روز گذشته در دیدار جمعی از مسئولان و مدیران نظام با ابراز خرسندی از تبدیل شدن مطالبه ایجاد پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی به مطالبه‌ای عمومی، تاکید کردند که تعرض به امنیت و حریم مردم در پیام‌رسان‌های داخلی «حرام شرعی» است.

دراین باره محمدجواد آذری جهرمی در جلسه بررسی وضعیت پیام رسانها که در کمیسیون صنایع مجلس برگزار شد، با تاکید بر اینکه برای بحث امنیت اطلاعات و حریم خصوصی در شبکه های پیام رسان قوانینی داریم و آیین نامه آن توسط قوه قضاییه تدوین شده است، گفت: این موضوع نیاز به شفاف سازی بیشتری دارد. مصادیق صدور احکام قضایی باید شفاف تر اعلام شود و این مساله  نیازمند حمایت قانونی مجلس است. دین ما و قوانین ما تاکید بر این مساله دارند و اکنون با شفاف سازی قانونی باید ضمانتهای اجرایی را روشن کرد.

وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه نقدهایی از امنیت پیام رسانهای داخلی مطرح می‌شود که برخی صحیح است و برخی سیاه نمایی، تاکید کرد: حساسیت در این پیام رسانها به حریم خصوصی مردم است و قوانین حمایتی از این شرکتها برای رعایت حریم خصوصی کاربران لازم است. وزارت ارتباطات لایحه‌ای در این حوزه آماده کرده که تلاش می‌کنیم با فوریت بالا به مجلس ارسال کنیم.

به پیام رسانهای بومی اعتماد کنیم

رسول جلیلی ، عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به مزایا و معایب پیام رسانهای بومی و لزوم ضرورت استفاده از شبکه های اجتماعی در عصر کنونی گفت: هم اکنون پیام رسانها به عنوان یک رسانه، بستری برای انجام برخی از کارهای جاری زندگی و نیازهای روزمره ما هستند. به نحوی که از نیاز ارتباطی تا سرگرمی و انجام برخی کارهای خارج از خانه  و در خدمات خانه از طریق پیام رسانها قابل تامین است. به بیان دیگر همانطور که در دهه های قبل داشتن یک خط تلفن یک نیاز مطرح می شد، امروز پیام رسانی یک نیاز است و اصل ضرورت استفاده از پیام رسانها مشخص شده است.

وی با تاکید براینکه در حال حاضر بحث این است که ما برای رفع این نیاز، از چه بستری استفاده کنیم و این بستر توسط چه کسانی ارائه شده و مدیریت می شود، خاطرنشان کرد: موضوع این است که کاربر باید بداند اگر مشکلی از طریق استفاده از این شبکه ها برای وی پیش بیاید چه نهاد و یا سازمانی از وی حمایت می کند. این سوالات ما را به پاسخ می رساند که نیاز خود را روی پیام رسانی بگذاریم که بتوانیم به آن اعتماد کنیم.

جلیلی با اشاره به اینکه در آینده شبکه های پیام رسان خدمات بیشتری ارائه خواهند داد و ما الزاما باید نیازهایمان را از طریق این شبکه ها مرتفع کنیم، گفت: باید زندگی خود را روی پیام رسانی بگذاریم که بتوانیم به آن اعتماد کنیم. در این زمینه اعتماد به پیام رسان های داخلی بیشتر خواهد بود چرا که این شبکه ها در کشور به ثبت رسیده و دارای مجوز هستند. اگرچه ممکن است امکان شناسایی دقیق این خدمات دهنده برای کاربر فراهم نباشد اما پلیس، نیروی انتظامی، قوه قضاییه، وزارت ارتباطات، وزارت ارشاد و به طور کل مجموعه حاکمیت که قرار است برای یک شهروند امنیت ایجاد کند، این شبکه را می شناسند و کاربر می تواند به اعتماد جایی که به این شبکه پیام رسان مجوز داده است به آن اعتماد کند.

اعتماد به پیام رسانهای داخلی پایه ای برای فناوریهای جدیدتر

عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه این اعتماد غیرمستقیم به پیام رسان های داخلی و یا پیام رسان خارجی که در داخل کشور مجوز فعالیت دارد برای مجوز دهنده، مسئولیت ایجاد می کند، اظهار داشت: در این صورت هرگونه مشکل اقتصادی، اجتماعی و حریم شخصی کاربر قابل رسیدگی است و کاربر می تواند به نهاد مجوز دهنده مراجعه کرده و اعاده حیثیت و یا اعاده مال از دست رفته کند.

وی با تاکید براینکه استفاده از پیام رسانهای داخلی از این جهت عقلانی است و ما باید از بسترهای دارای مجوز استفاده کنیم، خاطرنشان کرد: در کنار این عقلانیت ، می توان حسن وطن دوستی و همنوع پرستی نیز داشت و با هدف کمک به ایجاد اشتغال و توسعه فناوری داخلی، از پیام رسانهای داخلی استفاده کرد. چرا که استفاده از یک فناوری داخلی، باعث ایجاد یک بستر اشتغال و توسعه توسط یک کارآفرین داخلی می شود.

جلیلی با بیان اینکه استفاده از پیام رسانهای بومی در کنار حس اعتماد، ارزش افزوده در درون کشور ایجاد کرده و باعث سرمایه گذاری می شود، افزود: این فناوری درصورت رشد، می تواند پایه ای برای فناوریهای بعدی نیز باشد. چرا که کمک به رشد یک پیام رسان بومی، نیازهای نسلهای بعدی را فراهم می کند و در غیراین صورت استفاده از پیام رسان خارجی، باعث سوزاندن ریشه فناوری داخلی می شود و عملا ارتقای فناوری ممکن نخواهد بود.

ریشه بی اعتمادی به پیام رسانهای بومی در خارج از کشور است

این عضو شورای عالی فضای مجازی با تاکید بر اینکه اعتماد مردم به پیام رسانهای بومی دیده می شود، ادامه داد: اما برخی از سیاسیون و رسانه ها، جریانی ایجاد کردند که ریشه های بخشی از این جریان، در خارج کشور و در اختیار معاندان نظام و ایران است تا نشان دهند که هر طور هست باید ریشه یک فناوری داخلی زده شود و ساده ترین مکانیزم برای حذف این فناوری، این است که به مردم تلقین شود این فناوری مورد اعتماد نیست.

وی افزود: در صورتی که به طور قطع و یقین اعتمادی که من شهروند و من ایرانی به پیام رسان ایرانی دارم از اعتمادم به یک پیام رسان خارجی بیشتر است.

قانون و شرع به حمایت از پیام رسانهای بومی آمدند

جلیلی با بیان اینکه پیام رسان داخلی دارای مجوز بوده و خود را در مقابل این مجوز مسئول می داند، گفت: پیام رسان داخلی خود را برای آینده زندگی صنعتی و حرفه ای خود مسئول می داند و نخواهد گذاشت به آن خدشه وارد شود. در همین حال طبق فتوای تاریخی رهبر انقلاب، مساله حفظ امنیت شخصی در پیام رسانهای بومی به یک موضوع شرعی تبدیل شده است و کسانی که این خدمت را می دهند اگر خلاف مساله حفظ حریم خصوصی انجام دهند کار خلاف شرع انجام داده اند.

وی تاکید کرد: هم اکنون دو موضوع در هم تنیده شده که هم بحث شرع است و هم بحث قانون. به بیان دیگر برای حمایت از حریم خصوصی در پیام رسانهای بومی، هم قانون داریم و هم فتوای تاریخی شرعی داریم. این فتوا را می توان با فتوای تحریم تنباکو قیاس کرد. یعنی «فتوای تحریم دخالت در حریم خصوصی مردم توسط هر شرکت، شخص و نهادی» و اگر اینها را با هم ترکیب کنیم ، هر عقلی می گوید که ترکیب اینها با هم اعتمادی که یک شهروند لازم دارد را به آن می دهد و همه این موارد در مورد پیام رسان خارجی اصلا وجود ندارد.

تست یک ساله ۵ پیام رسان برای جایگزینی تلگرام

عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه ۵ پیام رسان بومی توسط مرکز ملی فضای مجازی معرفی شده اند و حداقلهای مورد نیاز را برای ارائه سرویس دارند، گفت: زیرساختها برای سرویس دهی این شبکه ها فراهم است. در این زمینه تستهایی ظرف یک سال اخیر در مرکز ملی فضای مجازی انجام شده است و مجموع این پیام رسانها، توانایی پذیرش مجموع مشترکان فعلی ما را دارند.

وی افزود: بخشی از جمعیت ما هم اکنون روی این پیام رسانها سرویس می گیرند و بخشی نیز هنوز به سراغ آنها نیامده اند که ممکن است به این جمع بندی برسند که مهاجرت کنند. براین اساس مهاجرت از یک پیام رسان به مجموع پیام رسانهای دیگر ، خللی در تعاملات آحاد جامعه ایجاد نمی کند و به نظر من این زیرساخت و پتانسیل وجود دارد.

جلیلی نام این ۵ پیام رسان مورد تایید مرکز ملی فضای مجازی را پیام رسان های «ویسپی»، «ای گپ»، «گپ»، «بیسفون پلاس» و «سروش» عنوان کرد.

نگران فیلترشدن تلگرام نباشیم…

اگر چه مقاومت در برابر تغییر همیشه وجود دارد و به احتمال زیاد در صورت عدم وجود پیام رسانی چون تلگرام در ابتدا با این مقاومت و مخالفتها مواجه هستیم اما با در نظر گرفتن معایب سرمایه گذاری روی یک بستر خارجی و تعمق بیشتر در این زمینه، شاید بتوان راحت تر از یک شبکه خارجی به داخلی کوچ کرد. از سوی دیگر اعتماد به فناوریهای داخلی و توان استارتاپ های کشور می تواند راه را برای توانمند کردن پیام رسانهای داخلی و سایر فناوریهای مرتبط با آن باز کند.

در هر حال در صورتی که برخی اخبار مبنی بر فیلتر شدن شبکه تلگرام تا آخر فروردین یا تا ۲۰ روز دیگر تایید شود، نگرانی بابت فیلترشدن این شبکه خارجی وجود ندارد و پیام رسانهای بومی با ویژگیهایی که دارند در صورت فراهم بودن زیرساختها، می توانند نقش خود را به خوبی ایفا کنند چه بسا بتوانند خدمات بیشتر، متفاوت و یا بومی تری را نیز به کاربران ارائه دهند.