تاریخچه بقیع و اصلاح یک روایت رایج در مداحی‌ها
به گزارش واحد فرهنگی خبرگزاری صبح اقتصاد حجت الاسلام عمار ابوطالبی به مناسبت هشتم شوال و سالروز تخریب حرم بقیع به دست وهابیون تاریخچه قبل از اسلام تا صد سال اخیر این مکان مقدس را بیان کرد و ضمن برشمردن اهمیت جایگاه بقیع گفت که در داخل بقیع علاوه بر منازل مسکونی، چند مسجد وجود داشته و مقبره‌هایی از صحابه و بزرگان صدر اسلام در آن وجود دارد ولی کوچه ای به نام کوچه بنی‌هاشم در کنار مسجدالنبی و حرم بقیع وجود ندارد و همچنین گفت که ساخت و ساز در بقیع به پنج مرحله تقسیم می شود که نخستین مرحله ساختن خانه در آن و مرحله آخر، تخریب بقیع به دست وهابیون بوده است.
نگاهی به بقیع قبل از ظهور اسلام
ابوطالبی گفت: بقیع به زمین گسترده ای می گویند که در آن ریشه های درختان مختلف وجود دارد. رودخانه های مختلف فصلی در مدینه وجود داشت که پس از باریدن باران جاری می شد و به هر یک از این رودخانه ها، وادی می گفتند. مثلا وادی عقیق در غرب مدینه و در نزدیکی مسجد شجره قرار دارد یا وادی محظور از «حره»؟های جنوبی مدینه سرچشمه می گرفت و به سمت شرق مدینه و سپس به سمت مرکز و مسجد النبی و بقیع و سپس به سمت شمال مدینه جاری می شد.
وی افزود: رودخانه های فصلی انشعاب هایی دارد که یکی از شاخه های آن از کنار بقیع عبور می کرده و لذا خاک بقیع به دلیل عبور این وادی مرطوب است و از طرف دیگر خاک بقیع شور بوده و ویژگی سوم این است که درخت هایی مانند غرقط یا گز با دو متر ارتفاع که تنه آن به چهار متر هم می رسید با شاخه های خاردار و شکوفه های رنگارنگ در این زمین می روییده و لذا یکی از نام های آن «بقیع الغرقد» است.
عضو هیات علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: پیش از اسلام بقیع به صورت باغ و محل وقوع بسیاری از جنگ ها بوده است. گوشه و کنار بقیع نیز آب راکد وجود داشته و چراگاه خوبی برای احشام بوده و برخی از مردم مدینه گوسفندان خود را برای چرا به بقیع می آوردند.
موقعیت جغرافیایی بقیع
ابوطالبی گفت: بقیع در شرق مسجد النبی است و از باب جبرئیل به سمت بقیع تا ابتدای مزار جناب صفیه امتداد داشته و در مجموع ۲۰۰ متر بوده است. بقیع یکی از محلات مدینه محسوب می شد. چون مدینه محله های متعددی داشته و هر قبیله جایی را برای سکونت خود در اختیار می گرفت. البته باید توجه داشته باشیم که وسعت مدینه زمان پیامبر اکرم(ص) به اندازه ای بود که اکنون تمام شهر آن زمان جزو مسجد النبی است.
وی افزود: بقیع دارای پستی و بلندی هم بوده و ارتفاعی حدود چهار متر بیشتر از مسجد النبی داشته است. یعنی اگر از باب جبرئیل به سمت بقیع حرکت کنید، متوجه سرازیری آن می شوید و آن زمان زمین مسجدالنبی هم هموار نبوده است. در کتاب «تاریخ المدینه» ابن شرقی آمده است که «در کنار مزار عثمان بن مظعون و ابراهیم (پسر پیامبر) می ایستادیم، از آنجا به راحتی مسجد النبی قابل مشاهده بود.» یعنی ارتفاعی وجود داشته است و محل قبور ائمه بقیع مرتفع ترین بخش آن بوده است.
چرا بقیع اهمیت پیدا کرد؟
این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: دلایل متعددی در اهمیت این مکان مقدس ذکر شده است. مثلا روایاتی از پیامبر اعظم(ص) در خصوص جایگاه بقیع نقل شده که بیشتر به نقل از منابع اهل سنت است و در تاریخ نقل شده که رسول خدا(ص) به صورت مکرر به بقیع می رفتند. مسلمانان نیز عادت داشتند تا برای هر جایی که پیامبر(ص) حضور پیدا می کردند، ارج قائل شده و بعدها عبدالله بن عمر هر جایی که پیامبر(ص) نماز خوانده بودند، نماز خواند و دستور داد تا مسجدی ساخته شود.
وی از حضور ائمه و مشاهیر صحابه در بقیع به عنوان یکی از دلایل اهمیت این مکان تاریخی یاد کرد و گفت: چهار امام و بسیاری از صحابه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در آنجا دفن شده اند و فقهای شیعه، بزرگان، عرفا و چهره های شاخصی از مشاهیر مذاهب اسلامی باعث اهمیت این مکان شده است. در واقع بقیع برای همه مسلمانان اهمیت دارد.
ابوطالبی از وجود خانه ها و مساجد مهمی در بقیع به عنوان یکی از امتیازهای آن یاد کرد و گفت: توجه ویژه علمای مذاهب اسلامی نیز در این زمینه اهمیت دارد و کمتر کسی را می توان پیدا کرد که درباره مدینه مطلب نوشته ولی درباره بقیع نکته ای را مطرح نکرده باشد.
عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اضافه کرد: بقیع در واقع گنجینه تاریخ، فرهنگ و تمدن مسلمانان است و در این مکان مقدس، هم تاریخ اسلامی و هم فرهنگ مسلمانان و هم تمدن مسلمانان وجود دارد و پژوهشکده حج وابسته به سازمان حج و زیارت کتاب ها و مقالات علمی پژوهشی و علمی ترویجی فراوانی را در این زمینه منتشر کرده است.
پیامبر(ص) زمین‌هایی از بقیع را واگذار کردند
ابوطالبی گفت: سه مکان شاخص در بقیع وجود داشته است؛ منازل مسکونی، مساجد و مقابر که منازل و خانه ها مربوط به دهه ای است که پیامبر اعظم (ص) در مدینه مستقر بودند و با افزایش تعداد مسلمانان، شهر مدینه هم گسترش پیدا کرد و لذا رسول خدا(ص) زمین هایی را در مدینه به اصحاب واگذار می کردند که به آن اقطاعات النبی می گفتند و یکی از زمین هایی که به مسلمانان می دادند، در بقیع بود.
وی افزود: اگرچه مشخص نیست نخستین نفر چه کسی در بقیع زمین گرفته ولی به تدریج به یکی از محلات مسکونی مدینه تبدیل شد و گزارش هایی نوشته شده که برخی افراد در آنجا دفن شدند. البته بیشتر خانه های بقیع در قسمت غربی آن ساخته شده بود که اکنون به آن بین الحرمین گفته می شود و بعدها از بقیع جدا و به مدینه ملحق شد و مزار عقیل برادر حضرت علی(ع)، همسران و دختران پیامبر(ص) در غرب بقیع است.
چه کسانی ساکن خانه های بقیع بودند؟
ابوطالبی گفت: قریشی هایی که در مدینه زندگی می کردند، به محله بقیع کوچ کرده و آن محله بعدها منازل قریش نام گرفت که اکنون محدوده مزار ائمه بقیع است. بر اساس منابع تاریخی قبیله بنی حرب در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم به مدینه کوچ کردند و ضمن بیرون کردن بنی حارث و بنی مالک، خودشان در آنجا ساکن شدند.
وی افزود: بقیع از غرب به مسجد النبی متصل بوده و از سه جهت دیگر با نخلستان های مدینه محصور می شد که این نخلستان ها تا صد سال پیش وجود داشت و نخلستان شرق بقیع در تصاویر صد سال پیش دیده می شد و برخی نخلستان ها تا داخل بقیع ادامه داشت.
این کارشناس مذهبی ادامه داد: در تاریخ آمده است که خانه محمد بن حنفیه در کنار قبر عثمان بن مظعون بوده است و ابراهیم فرزند پیامبر(ص) به دستور آن حضرت در کنار عثمان دفن شد. بنا بر این اطراف قبر ابراهیم خانه محمد بن حنفیه بود و خانه سعید بن عثمان نیز روبروی قبر ابراهیم قرار داشت.
وی افزود: گاهی قبر برخی افراد در داخل خانه ها گزارش شده است . مثلا قبر ام حبیبه داخل خانه عقیل بوده است و به نوعی در هم تنیدگی وجود داشته است؛ به گونه ای که نشانی خانه ها را با قبرها می دادند ولی بیشتر اینگونه بوده که نشانی قبرها را با خانه ها می دادند. چون خانه ها بیشتر معروف بود.
شناسایی ۲۸ خانه در بقیع
ابوطالبی گفت: ۲۸ خانه در بقیع را شناسایی کرده ایم که ۱۴ خانه در غرب بقیع و ۶ خانه در شرق بقیع بوده ولی جای هشت خانه دقیقا مشخص نیست که احتمالا در غرب بقیع قرار داشته است. ۹ خانه مربوط به بنی هاشم، ۱۰ خانه به قریشیان اختصاص داشته و هفت خانه نیز متعلق به دیگران بوده است.
این عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: خانه های بنی هاشم شامل خانه امیر مومنان(ع) که به دار علی معروف بوده، خانه عقیل که به آن دار عقیل می گفتند؛ جعفر برادر حضرت علی(ع) و عقیل نیز جزو بنی هاشم بودند.
خانه های ماندگار در بقیع
ابوطالبی گفت: خانه های ماندگار در بقیع که حیاط هم داشت و وسیع بود، به خاندان حضرت علی(ع) اختصاص داشته است. محمد بن حنفیه پسر امیر مومنان(ع) و زید پسر امام حسن(ع) و همچنین امام سجاد(ع) در بقیع خانه داشتند. زید پسر امام سجاد(ع)، محمد و حسین پسران زید شهید نیز در بقیع خانه داشتند و این در حالی بود که خانه حضرت علی(ع) همچنان برپا بود.
وی از خانه امیر مومنان(ع) به عنوان مهمترین خانه بقیع یاد کرد و گفت: علت اهمیت این خانه، اتفاق های مهمی است که در آن رخ داده و بخشی از مهمترین وقایع صدر اسلام به ویژه بعد از رحلت پیامبر(ص) در آن خانه رخ داده است و بعد از قتل عثمان، خلیفه سوم اتفاق هایی در آنجا به وقوع پیوسته و تا مدت ها برجا بوده است. البته برخی تلاش کردند با برجسته کردن خانه عقیل، خانه حضرت علی(ع) را تحت الشعاع قرار دهند و لذا برخی از آنچه به دار عقیل نسبت داده می شود، مربوط به خانه علی (ع) است نه خانه عقیل.
کوچه بنی‌هاشم نداریم
ابوطالبی ادامه داد: خانه های قریشیان در بقیع شامل خانه های اسماء بنت عمیس، مقداد، سعد بن ابی وقاص، عبیدالله بن عباس و مغیرة بن شعبه بود که خانه مغیره، آخرین خانه ای بوده که از مسجد النبی در کوچه بقیع قرار داشته و به اشتباه در قرن اخیر به آن کوچه بنی هاشم گفته می شود.
وی تاکید کرد: بر اساس منابع تاریخی، کوچه بنی هاشم یعنی کوچه ای که خاندان بنی هاشم در آن ساکن بوده باشند، وجود نداشته است؛ به ویژه با توجه به این که در ابتدای کوچه عثمان سکونت داشته، در اواسط آن، ابوبکر، خلیفه دوم خانه داشته و در آخر کوچه نیز مغیره ساکن بوده است و خانه امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در جایی دیگر بوده است.
این کارشناس دینی ادامه داد: خانه عبیدالله بن عدی، سعید بن عثمان، زید بن ثابت، طلحة بن ابی باختری و منقذ که در مکه به شغل قبرکنی اشتغال داشت و در مدینه هم به قبرکنی پرداخت، در بقیع بود. غیر از قریش نیز افرادی مثل ابو رافع، ام سلیم، عتبة بن غزوان، ابن افلح، ابونُبَیه، نافع غلام عمر و ضمیرة بن سعد در بقیع خانه داشتند.
وی اضافه کرد: جای برخی از این خانه ها مشخص است و تا اواخر قرن سوم گزارش هایی درباره سکونت در بقیع وجود دارد و آخرین گزارشی که از سکونت در خانه حضرت علی (ع) وجود دارد، مربوط به سال ۱۶۷ هجری و مربوط به ماجرای شهید فخ یعنی حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب معروف به حسین بن علی بن حسن مثلث و اتفاقی که برای او افتاده، مثل واقعه عاشورا بوده که طبق نقلی، هم پیامبر(ص) محل شهادت او را در مکه تعیین کرده بودند و هم امام صادق(ع) و امام کاظم(ع). این مکان الان به نام حیّ الشهدا معروف و همچنان باقی است.
عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: در آنجا اجتماع یاران شهدای فخ روایت شده است و بعدها نیز ابن مازح از فقهای سرشناس حنفی سفرنامه ای به نام لطایف الاذکار نوشته که درباره بقیع نیز ابتدا به مسجد بقیع اشاره می کند و بعد می گوید «به مسجد فاطمه برو و آنجا نماز بخوان» و بعد می گوید «باز زائر به خانه علی بن ابی طالب رود؛ اندر بقیع که مصطفی نماز آنجا بسیار کرده است.» این روایت تاریخی مربوط به قرن ششم نشان می دهد که جایی به عنوان خانه حضرت علی(ع) شناخته می شد.
چه مساجدی در بقیع ساخته شد؟
ابوطالبی گفت: سه مسجد در بقیع ساخته شد؛ یکی مسجد رقیه که در شمال قبه عقیل بوده و جایی است که سیدالشهدا(ع) کنیزی را به نام رقیه ساکن کردند و خیمه ای زدند تا در آنجا مواظب مزار صدیقه طاهره باشد و این خیمه در گوشه جنوبی خانه عقیل قرار داشت و بعدها در آنجا مسجد رقیه ساخته شد.
وی افزود: مسجد فاطمه که در جنوب شرقی مزار اهل بیت و جزو خانه حضرت علی(ع) محسوب می شده، همان جایی است که ما را مجبور کردند تا به آن بیت الاحزان بگوئیم. یعنی کسانی که نمی خواستند فضائل مسجد فاطمه و وقایع مربوط به آن نقل شود، تلاش کردند تا فقط از گریه های حضرت فاطمه(س) یاد کنیم؛ در حالی که آنجا مزار فاطمه بنت اسد و محل غسل و تجهیز حضرت زهرا(س) بوده است. برخی از فقهای فریقین (اهل سنت و شیعه) نیز فتوا به استحباب اقامه نماز در مسجد فاطمه دادند.
وی اضافه کرد: در فاصله قرن سوم تا قرن پنجم که دوباره ساخت و ساز در بقیع آغاز شد، تنها ساختمان گزارش شده در بقیع مسجد فاطمه(س) است که بعدها نام آن را به بیت الحزن و سپس به بیت الاحزان تغییر دادند.
این کارشناس مذهبی از مسجد اُبَی بن کعب به عنوان سومین مسجد ساخته شده در بقیع یاد کرد و گفت: طبق روایتی از عمر بن شبّه نمیری (یکی از راویان اهل سنت) نقل شده که مسجد ابی بن کعب تنها مسجدی در داخل مدینه است که پیامبر در آن نماز خواندند که به آن مسجد البقیع هم گفته می شد.
نخستین مدفون در بقیع کیست؟
ابوطالبی گفت: از نیمه قرن دوم به مرور تدفین در بقیع از سکونت در آن پیشی گرفت. پیش از اسلام هر کدام از قبایل عرب در مدینه برای خود مقبره ای داشتند. مثلا یهودیان ابن حنظله و بنی نظیر در جنوب شرق برای خود مقبره ای داشتند و بنی حرام در غرب و بنی سلمه و بنی ساعده در شمال غرب مقبره داشتند.
وی افزود: پیامبر اعظم(ص) در اوایل که وارد مدینه شدند و بعد از فوت عثمان بن مظعون به دنبال جایی برای دفن اصحاب بودند و فرمود «من امر به بقیع شدم» و اسعد بن زراره، نخستین کسی از انصار بود که در سال اول هجری در بقیع دفن شد. سال دوم نیز عثمان بن مظعون به خاک سپرده شد و او نخستین کسی از مهاجرین بود که در آنجا دفن شد.
ابوطالبی ادامه داد: پیامبر(ص) در هنگام دفن او حضور داشتند و سنگی به عنوان علامت گذاشتند که بعدها مروان آن سنگ را برداشت و درحالی که می گفت «عثمان و عثمان»، آن سنگ را بر سر قبر عثمان بن عفان، خلیفه سوم گذاشت. چون آنجا خارج از بقیع بود و می خواست مردم را به خارج از بقیع هدایت کند. البته ماجری دفن عثمان از وقایع عجیب تاریخ اسلام است.
وی افزود: تا سال دهم برخی افراد در بقیع دفن می شدند تا هنگامی که ابراهیم فرزند رسول خدا(ص) وفات کرد و مسلمانان به مرور مردگان خود را در آنجا دفن کردند. البته مقابر دیگری در مدینه وجود داشت. مثلا وقتی اجازه نمی دادند شیعیان مردگان خود را در بقیع دفن کنند، آنان اموات خود را به شمال مسجد مشربه ام ابراهیم تقریبا سه کیلومتری جنوب شرق مسجد النبی می بردند.
عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اضافه کرد: مسلمانان مدینه بعد از رحلت پیامبر(ص)، اموات خود را در بقیع دفن می کردند که انتهای بقیع قبر ابراهیم بود و امروز به وضعیت کنونی رسیده است.
وی افزود: البته برخی از مکان های بقیع، مقبره نبوده و بعدها که به دور بقیع دیوار کشیدند، آن را به دو قسمت تقسیم کردند. یک بخش از قبر صفیه جدا شد و به آن بقیع العمات گفتند و قسمت پایین تر آن به عنوان بقیع اصلی باقی ماند. هنگامی هم که دیوار شهر مدینه را کشیدند، بخشی از بقیع به مدینه ملحق شد که به عنوان محله مسکونی بود و تقریبا اکنون بین الحرمین محسوب می شود.
نخستین گنبدهای بقیع را چه کسی ساخت؟
ابوطالبی گفت: اولین گنبدهای بقیع حدود سال ۴۹۰ هجری توسط مجد الملک قمی وزیر برکیارق بنا شده که او یک معمار قمی را به مدینه فرستاد تا به سبک برج مقبره های آن دوران ایران که نمونه آن اکنون در قزوین است، مقبره ای برای اهل بیت(ع) و ابراهیم ساخت و یک چهار دیواری برای عثمان بنا کرد. عبدالجلیل قزوینی در کتابش؟ نوشت «هیچ سنی را حمیت آن نیست که بر درش در نهد.» البته بعدها ایوبی ها برای عثمان ساختمانی بنا کردند و از این زمان ساخت و ساز قبه ها در بقیع قوت گرفت.
وی افزود: در قرن پنجم، قبه اهل بیت(ع) و ابراهیم و عثمان ساخته شد؛ قرن ششم برای اسماعیل و مالک بارگاه ساختند، در قرن هفتم برای فاطمه بنت اسد در انتهای بقیع و عقیل قبه ای بنا نهادند؛ در قرن نهم برای دختران و همسران پیامبر و در قرن یازدهم برای صفیه و حلیمه و در بیرون از بقیع برای ابوسعید خُدری قبه ساختند.
عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: در قرن سوم و چهارم فقط مسجد فاطمه بوده ولی در قرن ۱۳ و ۱۴ شاهد ۱۴ گنبد در بقیع هستیم که یکی مربوط به مسجد فاطمه و ۱۳ مورد برای مقابر و یک ساختمان هم مربوط به مسجد ابی بن کعب بوده است.وی افزود: بر این اساس می توان ساخت و ساز در بقیع را به پنج مرحله تقسیم کرد. یکی زمانی که خانه ساختند؛ مرحله دوم کاربری آن از مسکونی به مقبره تغییر کرد و در اواخر قرن پنجم برای تکریم بزرگان بناهایی ساخته شد؛ مرحله سوم زمانی که شاهد توسعه کمی بارگاه و گنبدهای بقیع بودیم؛ مرحله چهارم مربوط به توسعه بارگاه های بقعی است و مرحله پنجم تا سال ۱۳۴۴ هجری قمری است که در نگهداری بناهای بقیع اهتمام بسیاری داشتند و ترمیم و تزیین می کردند و در این تاریخ بود که بقیع را تخریب کردند.
- منبع خبر : ایرنا
