استاد محمود فرشچیان و استحاله نگارگری سنتی

به گزارش واحد فرهنگی خبرگزاری صبح اقتصاد بدین ترتیب هنرمندان متاثر از تغییرات دنیای نوین سعی کردند تا بیشتر از سنت‌ها فاصله بگیرند و هویت جدیدی که دنیای مدرن بر آنان تحمیل کرده را در هنرشان منعکس کنند. بزرگترین هنرمندان کسانی بودند که توانستند با فرایندی پویا و کارآمد، نقش‌های جدیدی را به جهان هنر عرضه نمایند. هنر نگارگری نیز که هنری سنتی است بدلیل ویژگی های تصویری و مفهومی تا حدی و به گونه متفاوت تری، سعی کرده با این تغییرات هماهنگ شود چنانچه در آثار استاد محمود فرشچیان این تغییر با ساختار های هنر مدرن تاحدی و به گونه شخصی شده منعکس است.

هنر نگارگری ایرانی هنری سنتی با ارزش های زیبایی شناسانه خاص، متاثر از روایت های حماسی، ادبیات و اسطوره هاست. هویت ایرانی را با تفاوت بسیار با سایر نگاره هایی که در دیگر فرهنگ ها وجود دارد می توان باز شناخت و این خاصیت منحصر فرد، ادبیاتی غنی واندیشه های عرفانی و معنوی، خاص ساختار جامعه ایرانی است که بر تصویر سازی آن تاثیر گذاشته و آن را متمایز گردانده است. از طرفی، هر هنری در طی دوران به پیچیدگی ها، فرم پردازی و شگردهای خاصی می رسد که حاصل ایجاد تنوع اندیشه ها و تغییر در بافت های فرهنگی و به ثمر رسیدن اشکال متنوع و جدیدی از مفاهیم ادبی هنری و عرفانی است که در هنرنگارگری ایرانی نیز به وقوع پیوسته است؛ از مکتب بغداد در قرون اولیه اسلامی گرفته تا آثار استاد محمود فرشچیان، تغییری به درازای قرن ها که هم اکنون هم در آثار هنرمندان نوگرا ادامه دارد را شاهد بوده است اما به شیوه ای متفاوت ترو مفهومی تر و بیشتر منطبق با اندیشه های هنر معاصر.

سادگی و عدم پیچیدگی و فقدان جزئیات در فرم پردازی های هنرمندان دوران اولیه نگارگری در طول تاریخش به شگردها و ایده پردازی های فرمی و خلاقانه استاد فرشچیان رسیده است. نیاز است تا سیر تاریخی رشد هنر نگارگری را در مهمترین مکاتب هنری نگارگری، از دوران اولیه اسلامی تا مکاتب سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی را در نظر داشته باشیم و سر آمدانی که این مکاتب را به سوی تحولی بزرگ سوق دادند را باز شناخت تا بتوان نظری جامع تر از هنر نگارگری معاصر بویژه آثار استاد فرشچیان را درک کرد.

هر تغییر و پدیده ای نیازمند عواملی است که بتوان آن را واکاوی کرد. تجربه نشان داده است که از هیچ، چیزی زاده نمی شود. رنسانس فکری فرشچیان ضمن آنکه از هنر سنتی نگارگری وام گرفته است محصول شرایط تاریخی و اجتماعی سیاسی و متاثر از ارتباط با دنیای غرب و متاثر از رویدادهای فکری و هنری دوران اوست. سبک های واقع گرایانه و رئالیستی د رمقابل سنت نگارگری ایرانی که فاقد پرسپکتیو و غیر واقع گرایانه و نماد پردازانه و انتزاعی بوده و همچنین ظهور مدرنیته که در اصول و مفاهیم هنری بسیار متفاوت از اصول نگارگری ایرانی بود، افول آن را سبب شده بود. تاثیر دیگری که بر نگارگری سنتی وارد آمد وجود صنعت چاپ و اختراع وسایلی همچون دوربین عکاسی بود که در تضاد عمیقی با تصویر سازی ها و نگارگری های ایرانی قرار گرفت بگونه‌ای که برخی هنرمندان را به این اندیشه سوق داد که نگارگری با ویژگی های دنیای مدرن همخوانی ندارد.

در این میان هنرمندانی چون محمود فرشچیان ضمن توجه به بسیاری از قواعد و اصول سنتی هنر نگارگری، تغییر زاویه قابل توجهی را در بعضی از اصول نگارگری ایجاد کردند. آنچه به نگارگری سنتی هویت بخشیده، به لحاظ محتوایی وجود مضامین حماسی ادبی و عرفانی است و ویژگی های بصری آن که به سطوح فاقد پرسپکتیو و مسطح اما با ترکیبی متعادل و رنگ پردازی ها و عناصر تصویری نمادینی اشاره دارد که معمولادر فضایی چند بعدی وپلان بندی شده روایت پردازی می شوند.

چرخش هنر فرشچیان از سنت نگارگری ایرانی به طراحی های خیال انگیز و احساسی و نو آورانه ای برمی گردد که بیشتر حاصل تفکر زیبایی شناسانه شخصی و فردی وی بود. وی هم زمان سعی کرد تا هویت های بصری هنرنگارگری رانیز حفظ نماید. از همه مهمتر خیال پردازی های خاص تصویری است که از ارزش های هنر نگارگری محسوب می شود و استاد آن را با فرم پردازی های جدید به نمایش گذاشت. مضامین تابلوی های وی علاوه بر مفاهیم اخلاقی، فلسفی و اسطوره ای توجهی ویژه به مفاهیم و نمادهای مذهبی دارند و شاید مهمترین آثار وی که شهرتی خاص در بین عموم مردم دارد متعلق به همین مضمون باشد.

وی احساسی قوی از روایتی که در نظر داشت را در چهره ها و فیگورهای انسانی و حتی جانوری منعکس می کرد؛ سیالیت و فرم های پیچیده و آزاد و گردش‌ها و پیچش های اندام ها و پوشش و عناصر تصویری آثار وی با حالت ایستا و کادر شده و پلان‌بندی نگارگری سنتی مغایرت اساسی دارد و از نمونه های تمایز آثار وی تاثیر احساسات فردی و شخصی او در مضامین بکارگرفته شده است؛ نوعی القای احساسی به مخاطب که برخلاف روایت پردازی مرسوم هنر نگارگری است. به این ترتیب نقش سهیم شدن مخاطب در درک احساس موجود در اثر که قبلا کمتر مورد توجه بوده و همچنین ایجاد تعامل بین اثر و مخاطب در آثار استاد فرشچیان شکل گرفت.

با توجه به دید گاه فلسفی موجود در آثار استاد فرشچیان، می توان اندیشه های سنت گرایانه ای که بر اصول دینی و معنوی تاکید داشته و هنر را تجلی گاه حقیقتی معنوی و الهی می دانند را مشاهده کرد. به این ترتیب آثار وی مغایرتی اساسی با هنر مدرن و سکولاریسم منتج از آن دارد. از این منظر دید گاه فلسفی وی با اندیشه های مدرن و بحران معنا در دنیای معاصر در تضاد ماهوی قرار می گیرد چرا که دیدگاه زیبایی شناسی هنری وی مبتنی بر معنویت و در سایه امرمتعالی است.

از ویژگی های بصری آثار استاد فرشچیان نیز می‌توان به این مساله اشاره کرد که با وجود تخت بودن عناصر تصویری، مواج بودن، حرکت، سیالیت های رنگی و استفاده بسیار از تنالیته های رنگی نقش‌ها از یک پرسپکتیو رنگی تبعیت می کنند؛ نوعی پرسپکتیو خود انگیخته و شخصی که متفاوت از عمق گرایی آثار هنری واقع گرا است.

آثار وی نمونه درخشانی از نگارگری معاصر است که به دلیل عدم توجه به سنت های تصویری نگارگری به لحاظ فلسفی به اندیشه سنت گرایان دینی مرتبط می‌شود.

*هنرمند و کارشناس هنرهای تجسمی