مفهوم پول ، شبه پول ، پایه پولی ، ضریب تکاثری خلق پول

امروزه پول و بانکداری از جمله مهمترین موضوعات اقتصادی در دنیا است.

به گزارش پایگاه خبری صبح اقتصاد، اهمیت مطالعه پول و بانک در اقتصاد را دو نکته روشن می‌کند. اولاً پول و بانکداری با توجه به ارتباط نزدیکی که با تغییرات حجم پول، تورم، بیکاری و تحولات اقتصادی دارد، دارای اهمیت است. ثانیاً از آنجایی که در رابطه با موضوعات مختلف اقتصادی، جواب مطلق و مشخصی در بین کارشناسان و متخصصین اقتصادی وجود ندارد، این تنوع و جدال بین کارشناسان در رابطه با مسایل اقتصادی را می‌توان در تحولاتی که هر روز در پول و بانکداری حاصل می‌شود، جستجو نمود. چراکه هر روز موسسات پولی و مقررات جدیدی به منظور پاسخگویی به مسایل و مشکلات پدید می‌آید.

 

واژگان:

سپرده‌های دیداری(DD):انواع سپرده‌های جاری که با صدور چک برای افراد قابل برداشت است.

 

سپرده‌های غیر دیداری(T):یا همان شبه پول انواع سپرده‌های قرض‌الحسنه، پس‌انداز مسکن و سپرده‌های مدت‌دار یک تا چند ساله را شامل می‌شوند.

 

سپرده قانونی(RR):بانک‌ها موظفند همواره نسبتی از بدهی‌های ایجاد شده و بطور اخص سپرده‌های اشخاص نزد خود را در بانک مرکزی نگهداری کنند. نسبت سپرده قانونی از جمله ابزارهای سیاست پولی بانک مرکزی می‌باشد. بانک مرکزی از طریق افزایش نسبت سپرده قانونی حجم تسهیلات اعطایی بانکها را منقبض و از طریق کاهش آن، اعتبارات بانکها را منبسط می‌نماید.

 

سپرده اضافی(ER):هدف از افتتاح حساب سپرده ویژه بانک‌ها نزد بانک مرکزی، اعمال سیاستهای پولی مناسب جهت کنترل و مهار نقدینگی از طریق جذب منابع مازاد بانک‌ها است. لازم به ذکر است بانک مرکزی به سپرده ویژه بانک‌ها نزد خود براساس ضوابط خاصی سود نیز پرداخت می‌کند.

 

تعریف پول

در تعریف ابتدایی، پول وسیله، قطعه یا شیء است که انسان‌ها برای تبادل خواسته‌ها، خدمات، کالاها و نیازهای خود مورد استفاده قرار می‌دهند. در تعریف دیگر، پول عبارت است از آن چیزی که در داد و ستد و مبادله مورد قبول عموم افراد جامعه باشد . معمولاً بجز اسکناس و مسکوک و سپرده‌های دیداری( که بصورت چک قابل انتقال است)، سایر انواع دارائی‌ها را نمی‌توان پول نامید.

 

در تبدیل پول به دارائی‌های دیگر با دو نوع دارائی مواجه می‌شویم:

 

۱- دارائی‌هایی که به آسانی قابل نقد شدن هستند و به سهولت و سرعت می‌توان آنها را به پول نقد تبدیل نمود. نقد شونده‌ترین دارائی‌ها عبارتند از : سپرده‌های غیر دیداری یا همان شبه پول.

 

۲-دارائی‌هایی که به سهولت قابل تبدیل به پول نقد نیستند؛ برای نمونه: زمین و ساختمان.

 

وظایف سنتی پول

معمولاً سه وظیفه سنتی برای پول ذکر شده که عبارتند از:

۱- وسیله مبادله،      ۲- واحد شمارش یا سنجش و ۳- ذخیره ارزش یا ثروت.

 

انواع پول

۱-پول نقد؛ شامل اسکناس و مسکوک.

۲-پول بانکی؛ شامل وجوه و اعتبارات بانکی در بانک‌های تجاری.

۳- پول الکترونیک؛ شامل کارت‌های اعتباری.

 

شبه پول

شبه پول نزدیک‌ترین جانشین برای پول است. یکی از مهمترین خصوصیات شبه پول، ضد تورمی بودن آن در کوتاه‌مدت است چرا که دارندگان این دارائی لااقل برای مدتی از هزینه و خرج کردن آن، منصرف شده‌اند.

 

حجم پول

در یک تعریف رایج، حجم پول( M1) برابر است با مجموع اسکناس و مسکوکات در دست مردم( CU) و سپرده‌های دیداری (DD ) .

M1= CU + DD

 

نقدینگی

تعریف دیگری که برای پول ذکر می‌شود، تعریف گسترده پول یا حجم نقدینگی است . نقدینگی (M2) برابر است با مجموع حجم پول (M1) و شبه پول(T).

M2 = M1 + T

 

سرعت گردش پول

منظور از سرعت گردش پول تعداد دفعاتی است که به وسیله یک واحد پولی در زمان محدود و مشخص، اعمال گوناگون انجام می‌گیرد. مثلاً اگر گردش یک اسکناس ۱۰۰۰ریالی در طول سال ۲ بار باشد، قدرت خرید این اسکناس معادل ۲۰۰۰ ریال در سال است و اگر این گردش ۵ بار باشد ، قدرت خرید آن ۵۰۰۰ ریال است. بنابراین افزایش و کاهش سرعت گردش پول دقیقاً همان نقش افزایش و کاهش پول در جریان را ایفا می‌کند.

 

پایه پولی

نخستین گام در ساختن هر الگوی عرضه پول، آشنایی با مفهوم پایه پولی و یا پول پرقدرت است.

 

پایه پولی عبارت است از :

 

۱- صورت بدهی مقامات بانکی (بانک مرکزی) به بخش‌های خصوصی (اسکناس و مسکوک در دست مردم)

۲ –  صورت بدهی بانک مرکزی به بانک‌ها؛ شامل: اسکناس و مسکوک نزد بانک‌ها، سپرده‌های قانونی و سپرده‌های اضافی بانک‌ها نزد بانک مرکزی.

 

همچنین می‌توان پایه پولی را بصورت حاصل جمع دارایی‌های خارجی و داخلی بانک مرکزی بیان کرد.

 

تغییرات پایه پولی در اقتصاد را می‌توان تابعی از تغییرات دارایی‌های مالی بانک مرکزی به شمار آورد. بانک مرکزی در کشورها وظیفه انتشار اسکناس را به عهده دارد. این بانک از ذخایر ارزی (ذخایری از ارزهای معتبر دنیا مانند دلار و پوند)، ذخایر طلا، مطالبات از دولت و مطالبات از بانک‌ها به عنوان پشتوانه برای انتشار اسکناس استفاده می‌کند. بدهی بانک مرکزی نیز همان اسکناس و مسکوکات در دست مردم، ذخایر قانونی ، اضافی و احتیاطی بانک‌های تجاری است.

 

بانک مرکزی باید به ازای دارایی‌های خود اسکناس منتشر کند، ولی در برخی موارد مانند اعطای اعتبار و وام به بانک‌های تجاری به جای انتشار اسکناس و تحویل آن به بانک تجاری می‌تواند به صورت دفتری حساب آن بانک را بستانکار کند و به وسیله آن حق اعطای وام را به متقاضیان وام می دهد. براساس مطالب فوق پایه پولی را می‌توان در چارچوب ترازنامه بانک مرکزی نشان داد که عبارت است از؛

 

دارائی‌ها:

۱-خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی؛ شامل : موجودی ارز و خالص مطالبات از خارج،

۲ -ذخایر طلا،

۳-خالص مطالبات بانک مرکزی از دولت؛ شامل: مطالبات از بخش دولتی، سپرده‌های بخش دولتی، حساب سرمایه بانک مرکزی،اوراق قرضه دولتی،

۴-مطالبات بانک مرکزی از بانک‌های تجاری؛ شامل: وام‌ها و اعتبارات اعطایی به بانک‌های تجاری.

 

بدهی‌ها:

۱- اسکناس و مسکوک در دست مردم،

۲- اسکناس و مسکوک نزد بانک‌ها (نقدینگی در صندوق بانکها)

۳- سپرده‌های ویژه بانکی نزد بانک مرکزی(ذخایر اضافی بانکها)

۴-  سپرده‌های قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی (ذخایر قانونی بانکها)

 

مدلی برای مکانیسم خلق پول

هنگامی‌که بانک مرکزی با افزایش پایه پولی ( مثلا با انتشار اسکناس) یک ریال منتشر می‌کند، بر اثر سپرده گذاری مردم در بانک‌های تجاری و اعطای وام بانکی ، در واقع بیش از یک ریال پول ایجاد خواهد شد. بنابراین  برای خلق پول در یک اقتصاد می‌توان ضریب تکاثری‌ای مطرح کرد که بر اساس آن تغییرات پایه پولی منجر به تغییر حجم (عرضه) پول می‌شود.

 

بانک مرکزی با انتشار اسکناس و یا ایجاد پول از طرق دیگر، ابتدا سبب بوجود آمدن و به گردش افتادن مقداری پول می‌شود. آنگاه مردم یا سپرده‌گذارن بخشی از پول جدید را به صورت اسکناس نزد خود نگهداری کرده و بقیه آن را به صورت سپرده بانکی نزد بانک‌های تجاری سپرده می‌گذارند. پس به این ترتیب به‌ازای ایجاد هر پول جدیدی  توسط بانک مرکزی بخشی از آن به صورت سپرده‌های بانکی در اختیار بانک‌های تجاری قرار می‌گیرد. بانک‌های تجاری نیز بخشی از سپرده‌های سپرده‌گذاران را به صورت ذخیره نگهداری کرده و بقیه آن را صرف اعطای وام و اعتبار به وام‌گیرندگان می‌نمایند ، اما اعطای وام و اعتبار به معنای ایجاد یک پول جدید اعتباری است. زیرا علاوه بر آنکه حق برداشت برای سپرده‌گذار اصلی محفوظ است و حق استفاده از سپرده خود را دارد، برای وام گیرنده نیز از طریق اعتبار یک وسیله پرداخت و دادو ستد فراهم شده است که منشا آن اعطای اعتبار بانک‌های تجاری است. در واقع پول جدید اعتباری به وجود می‌آید.

 

در ادامه به بیان ریاضی این موضوع می‌پردازیم:

 

CU= cd.DD : طبق این رابطه؛ کل اسکناس و مسکوکات نگهداری شده توسط مردم(CU) برابراست با

نسبت اسکناس به سپرده (cd) ضرب‌در کل سپرده‌های دیداری(DD).

 

RR= rr . DD : بنابر این رابطه؛ کل ذخایر قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی (RR ) برابر است با نرخ

ذخیره قانونی(rr) ضرب‌در کل سپرده‌های دیداری نزد بانکهای تجاری.

ER= er . DD : این رابطه نیز نشان‌دهنده آنست که؛ کل ذخایر اضافی بانکها (ER) برابر است با نرخ

ذخیره اضافی (er) ضرب‌در کل سپرده‌های دیداری مردم نزد بانک‌های تجاری.

بنابراین پایه پولی عبارت خواهد بود از ” CU + RR + ER “

 

ضریب فزاینده (تکاثری) پول

ضریبی است که قدرت افزایش حجم پول را بر اساس فعالیت بانک‌های تجاری نشان می‌دهد. به تعبیر دیگر،

نشانگر آن است که در ازای هر واحد پایه پولی، حجم پول چقدر تغییر می‌کند.

 

عوامل موثر بر حجم پول

هر عاملی که سبب افزایش پایه پولی شود،عرضه(حجم) پول را افزایش می‌دهد. مقدار تغییر در عرضه پول برابر است با ضریب فزاینده (تکاثری) خلق پول ضرب‌در تغییر پایه پولی. بطور خلاصه می‌توان گفت ، تغییر هریک از عوامل زیر سبب تغییر حجم پول می‌شود:

۱- پایه پولی(H).

۲- نسبت اسکناس به سپرده(cd) .

۳-نرخ ذخیره قانونی(rr) .

۴-نرخ ذخیره اضافی (er).

 

تبیین اجزای ضریب فزاینده (تکاثری) پول و تاثیر آن بر حجم پول

۱- نسبت اسکناس و مسکوک در دست مردم به سپرده‌های دیداری (cd)،  نشانگر آن است که مردم چه مقدار از معاملات خود را با اسکناس و چه مقدار دیگر را با پول تحریری (چک) انجام می‌دهند. اگر مردم تصمیم بگیرند بخش بیشتری از پول خود را بصورت اسکناس نگهداری کنند، در اینصورت بخش کمتری را به سپرده دیداری اختصاص داده و بانک‌ها منابع کمتری برای وام دادن و ایجاد تکاثری پول اعتباری خواهند داشت و به تبع آن، حجم پول کمتر خواهد شد

 

۲- نرخ ذخیره قانونی(rr)، چنانچه بانک مرکزی نرخ ذخیره قانونی را افزایش دهد،بازای یک مقدار مشخص سپرده دیداری نزد بانک‌های تجاری مقدار ذخیره قانونی بیشتری طلب می‌کند،در اینصورت بخش کمتری از منابع بدست آمده از طریق این سپرده‌ها قابل استفاده برای وام دادن است. به این ترتیب ضریب تکاثر خلق پول و به تبع آن حجم پول کاهش می یابد.

 

۳- نرخ ذخیره اضافی (er)، اگر بانک‌های تجاری به هر دلیلی به‌ازای یک مقدار سپرده دیداری مشخص ذخایر اضافی بیشتری نگهداری کنند، مقدار کمتری از منابع بدست آمده از طریق سپرده‌های دیداری را صرف اعطای وام می‌کنند و وام و اعتبار کمتری به وام‌گیرندگان می‌پردازند. تغییرات نرخ ذخیره اضافی ناشی از عوامل ذیل است:

 

الف-نرخ بهره بازار(r)، به معنی افزایش هزینه فرصت ذخایر اضافی و بیکار یا راکد بانک‌های تجاری است.

ب-نرخ تنزیل(rd­­­­­­­­­­­­­­­)، یا نرخ بهره قرض دادن بانک مرکزی به بانک‌های تجاری است که در گذشته به آن نرخ تنزیل مجدد گفته می‌شد.

 

ج-ریسک کمبود نقدینگی، شاخص ریسک و نگرانی مواجه شدن بانک‌های تجاری با کمبود نقدینگی است.

بطور خلاصه می‌توان گفت کاهش نرخ بهره بازار، افزایش نرخ تنزیل و افزایش ریسک کمبود نقدینگی، منجر به افزایش نرخ ذخایر اضافی می‌شوند، که سبب می شود ضریب تکاثر خلق پول کاهش یافته و حجم پول کاهش ‌یابد.

 

عکس موارد فوق سبب افزایش ضریب تکاثر خلق پول و حجم پول می‌شود.